Türkiye’de Protez-Ortez Alanının Tarihsel Gelişimi
Türkiye’de ortez alanındaki ilk gelişme Osmanlı Devleti’nde II. Abdulhamid dönemine rastlar. 1898’de Bonn Üniversitesi Cerrahi Profesörü Dr.Robert Rieder Paşa Türk Tıp Eğitimi’nde reform yapmak ve Haydarpaşa’da yeni yapılan Tıp Okulu (Gülhane) binasını kontrol etmek amacıyla İstanbul’a getirilir. Üç yıllığına gelen Rieder Paşa, Haydarpaşa Tıbbiye-i Askeriye Binası içerisinde inşaat denetimi sırasında düşerek beli ve bacağını kırar ve orteze olan gereksinim doğrultusunda atölye çalışmaları başlar. Protez alanında yapılanma II.Abdülhamid’in Maliye Bakanı (Masarif Nazırı) Sadettin Paşanın bacağına ard arda yapılan üç amputasyon ve protez gereksinimi üzerine gelişir. Bu amaçla dört subay Paris’e bir yıllığına protez-ortez öğrenmek üzere gönderilir. İlk protez atölyesi Tersane-i Alatı Nazikiye ülkeye dönen Bahriye Çarkçısı Yüzbaşı Hüseyin Rıfat Beyin öncülüğünde kurulur ve 1914 yılında bu atölye Gülhane Hastanesi bünyesine taşınır.
Birinci Dünya Savaşında Trablus, Çanakkale ve Arabistan cephelerinde kaybedilen kol ve bacaklar protez-ortez çalışmalarının gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Hilal-i Ahmer (Kızılay) tarafından Bahriyeli Kazım Elgün dört yıllığına Viyana’da Lorenz’in yanına gönderilir ve döndüğünde Prof. Dr. Besim Ömer Akalın Paşa ile birlikte protez konusunda büyük hizmetler verir.
İlk özel yapılanma ise Kifidis tarafından olmuştur. Paris’te eğitim alan Kifidis, 1928’de Beyoğlu’nda özel bir protez-ortez atölyesi açar.
Ülkemizde mekanik ortopedinin ortaya çıkması ile ilgili bilgiler, Profesör Alpsoy’un 1951’de yayınlanan protez-ortez alanındaki ilk Türkçe kaynak olan Sun-i Uzuvlar ve Ortopedik Cihazlar kitabı ve Profesör Ege’nin bu alandaki yazılarından elde edilmektedir.
Ankara’daki ilk protez-ortez alanındaki çalışmalar, o dönemin Çocuk Cerrahisi ve Ortopedi Kliniği Başkanı Prof.Dr. Avni Duraman gayretleriyle Alman teknisyen Gerbert ve Almanya’da protez-ortez kursunu bitirerek 1948’de Ankara Üniversitesi’de çalışmaya başlayan teknik okul mezunu Fuat Çelik’in atölye kurulmasına öncülük etmesi ile başlar. Bu arada aynı yıl Alman teknisyen Hans Press de İstanbul Tıp Fakültesi’nde protez-ortez atölyesini kurmuş, ardından Nobe, Ziebel gibi Alman teknisyenler bu atölyede görev almışlardır. 1955’de Ankara Üniversitesi’nde kurulan atölyede Ahmet Yertut gibi teknik elemanların eğitimi sağlanmıştır. Yertut, 1957’de İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Ortopedi Kliniği’ne geçerek buradaki atölye çalışmalarına destek vermiştir.
Ankara’da Prof. Dr. İhsan Doğramacı tarafından 1961’de kurulan Hacettepe Üniversitesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu’nda, Protez-Ortez ve Rehabilitasyon uygulamalarının yapılması için 1965’de Protez-Ortez ve Biyomekanik Atölye ve Ünite’si kurulmuştur. Bu atölyenin kurulması ve gelişmesinde Dr. Necdet Güçlü başta olmak üzere Prof. Dr. Rıdvan Özker, Prof. Dr. Hidayet Erdem, Prof. Dr. Sabri Narman ve Prof. Dr. Candan Algun’un değerli katkı ve çalışmaları olmuştur. 1988 tarihinden bu yana projelerle Protez-Ortez Ünitesinin geliştirilmesine Prof.Dr. Gül Şener ve Prof.Dr. Fatma Uygur’un önemli katkıları olmaktadır.
1961’de Gülhane Ortopedi ve Travmatoloji Kliniği kurulduğunda teknisyenler ve ortopedi ve travmatoloji uzmanlarından oluşan bir grup dönüşümlü olarak İtalya’da Rizzoli Enstitüsü’ne eğitime gönderildi. Bu eğitim programı 1966 yılına dek sürdü ve Gülhane Protez-Ortez Atölyesi tüm bu çabaların ardından küçük bir ünite olarak hizmete girdi ve 1996 yılında Amerika’ya gönderilen Dr. Sabri Ateşalp’in katkılarıyla geliştirildi.
1995’de başlatılan kampanyaya maddi destek sağlayan halkımızın katkılarıyla Ankara’da 2000 yılında rehabilitasyon hizmeti vermek üzere 300 yataklı TSK Rehabilitasyon ve Bakım Merkezi açıldı. Bu merkezin içerisinde birçok rehabilitasyon ünitesi ile birlikte 500 metrekarelik protez-ortez ünitesi de yer aldı.
1984’de Ege Üniversitesi Ortopedi ve Travmatoloji Anabilim Dalı’ndan Prof. Dr. Halit Özyalçın Glasgow Stratclyde Üniversitesi’nde protez-ortez kurslarına katılmış, döndüğünde Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne bir atölye açtı.
1985’de Bakırköy’de Alman Hükümeti teknik işbirliği anlaşması çerçevesinde GTZ Projesi kapsamında Ortopedi Teknisyen Sağlık Meslek Lisesi açılmıştır.
1993’de Ankara Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Müdürü Prof.Dr. İlksen Turhanoğlu’nun çabalarıyla ve bu alanda bir çok teknisyen, fizyoterapist ve hekimin gelişmesine katkıda bulunan Prof Dr. Hidayet Erdem’in öncülüğü ve Prof.Dr. Serap Alsancak’ın çalışmaları ile yüksek okul bünyesinde bir Protez-Ortez Laboratuvarı kuruldu. Bu laboratuarın geliştirilmesine olan gereksinim Ankara Üniversitesi Ortopedi ve Travmatoloji Anabilim Dalın’a ait Protez-Ortez Atölyesinin kapatılması ile arttı ve Yüksekokulu’nun taşındığı Keçiören yerleşkesinde, laboratuvar çalışmaları hızlanarak ve 2007 tarihinde Prof.Dr. Serap Alsancak ve Öğr.Gör.Yük.Müh. Haydar Altınkaynak’ın gayretleriyle Avrupa standartlarında protez-ortez laboratuarı, protez-ortez teknikerlerinin eğitimi ve model hastaların gereksinimlerini karşılamak üzere hizmete sunuldu.
Bu arada ülkemizde protez-ortez alanında sivil toplum örgütlerinin çalışmaları da başlatıldı. Özürlüler için yaşamı kolaylaştıracak bilim ve teknolojilere katkı sağlamak amacıyla Türkiye Protez -Ortez Bilim Derneği (TPOBD) Aralık 1998’de Ankara’da kuruldu. Dernekte Prof.Dr. Hidayet Erdem, Prof. Dr. Gül Şener ve Prof.Dr. Serap Alsancak başkanlık yaptılar ve değerli hizmetlerde bulundular. Bu farklı disiplinleri bir araya getiren ve bilimsel çatıya sahip derneğe ek olarak, daha çok mesleki dernek niteliğinde olan ve 1992 tarihinde kurulan Ortez Protezciler Derneği ve 1994 tarihinde kurulan Protez-Ortez Teknikerleri Derneği ve son yıllarda bunlara eklenen diğerleri ile protez-ortez hizmetleri hızla devam etmektedir.
Ayrıca Türkiye’de Uluslararası Protez-Ortez Derneği’nin (International Society for Prosthetics and Orthotics) Ulusal Komitesi bağlantıları Prof.Dr. Halit Özyalçın tarafından 1997’de başlatıldı, ancak komiteye 2004’de Prof.Dr. Serap Alsancak’ın çabaları ile seçimle milli statü kazandırıldı.
Bugün TPOBD ve Ulusal ISPO Komitesi çalışmaları, Prof. Dr. Serap Alsancak, Prof.Dr. Sabri Ateşalp, Prof. Dr. Kamil Yazıcıoğlu, Doç. Dr. Kezban Bayramlar, Mühendis Haydar Altınkaynak, Mühendis İlhan Şahin, Protez-Ortez Teknikeri Ahmet Pürgü ve Dr. Evren Erdem tarafından yürütülmektedir.
Türkiye’de bugüne kadar 1994, 1999, 2001, 2003, 2005 ve 2007 tarihlerinde ulusal protez-ortez kongreleri düzenlenmiş, yerli ve yabancı birçok bilim insanının bu kongrelere katılımı sağlanmıştır. Bu kongrelerden ikisini ISPO ile ortak düzenlemiştir. Düzenlenen kongrelerin konuşmaları 5 kitapta toplandı. Bu arada protez-ortez terminoloji kitapçığı oluşturuldu, bülten çıkarıldı ve ISPO’nun oluşturduğu Protez-Ortez Terminoloji Sözlüğüne katkı sağlandı ve Türkçe çevirisi yapıldı.
Ülkemizde Protez-Ortez alanında orta öğrenim ve önlisans öğrenimi hızla sürmektedir. Ortopedi teknisyeni yetiştiren bir meslek lisesi ve protez-ortez teknikeri yetiştiren altı üniversite bulunmaktadır. Günümüzde üniversitelerin protez-ortez programlarına meslek lisesi mezunları sınavsız geçiş yapabilmekte ve üst eğitimlerini sürdürebilmektedir. Ayrıca önlisans programını başarı ile bitiren öğrenciler, ÖSYM tarafından yapılan Dikey Geçiş Sınavı (DGS) ile üniversitelerin Biyomedikal Mühendisliği ve Fizik Tedavi-Rehabilitasyon bölümlerine dikey geçiş yapabilmektedirler.
Bugün Protez-Ortez hizmeti veren devlete, özel sektöre ait protez-ortez merkezleri, protez-ortez aksamları üreten firmaları ve yaklaşık sekiz milyon ortopedik engelliye hizmet veren profesyonelleri ile Türkiye, bu alanda hızla ilerlemektedir.
Referans:
Alsancak S. Ankara Üniversitesi Dikimevi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yıllığı, Vol 1(1):27-33, 2000.
Yayınlanmış Makalelerin Tüm Hakları Saklıdır, Referans Gösterilmeksizin Alıntı Yapılmamalıdır.